Thanh toán bằng tiền mặt trong giao dịch là một trong những phương thức truyền thống. Tuy nhiên, khi nền kinh tế ngày càng phát triển, việc thanh toán theo phương thức này khó đáp ứng được nhu cầu của toàn bộ nền kinh tế và tiềm ẩn nhiều rủi ro. Việc nghiên cứu, đề xuất, ứng dụng phương thức thanh toán không dùng tiền mặt là một trong những giải phát ưu việt, cần được áp dụng rộng khắp.
Thanh toán không dùng tiền mặt sẽ bùng nổ ở Việt Nam dựa trên nhu cầu ngày càng cao của xã hội và sự hỗ trợ của công nghệ _ Ảnh: VGP
Thanh toán bằng tiền mặt đi kèm với nhiều rủi ro
Tiền mặt có lịch sử khá lâu đời, được dùng khi trao đổi hàng hóa, là một trong những phương thức thanh toán phổ thông trên thế giới. Thanh toán bằng tiền mặt là việc tổ chức, cá nhân sử dụng tiền mặt để trực tiếp chi trả hoặc thực hiện các nghĩa vụ trả tiền khác trong giao dịch thanh toán. Tại Việt Nam, có đến 90% tổng số giao dịch được thanh toán bằng tiền mặt (1), bởi lẽ: (i) Là thói quen thanh toán tồn tại lâu đời, thích hợp với những giao dịch có giá trị nhỏ hằng ngày; (ii) Không qua trung gian thanh toán nên hạn chế những thủ tục rườm rà, cách thức thanh toán nhanh chóng, đơn giản; (iii) Bảo mật thông tin cá nhân, do người thanh toán không cần cung cấp bất kỳ thông tin nào cho dịch vụ, nên khả năng rò rỉ được giảm thiểu tối đa, (iv) Tiền mặt do chính cá nhân, tổ chức trực tiếp quản lý, không tốn kém các chi phí khác như phí duy trì tài khoản, phí sử dụng thẻ thường niên, phí giao dịch…
Tuy nhiên, trước xu thế toàn cầu hóa, hội nhập quốc tế ngày càng sâu rộng của nền kinh tế thị trường, những giao dịch trên phạm vi toàn cầu có giá trị lớn xuất hiện ngày càng nhiều thì phương thức thanh toán bằng tiền mặt dần không còn phù hợp, vì phương thức thanh toán truyền thống này tiềm ẩn những rủi ro nhất định:
Thứ nhất, chi phí cho việc thanh toán của nền kinh tế tăng cao, phát sinh từ khâu phát hành tiền mặt của Ngân hàng Nhà nước đến vận chuyển, bảo quản, kiểm, đếm tiền của hệ thống ngân hàng cũng như của các chủ thể tham gia giao dịch thanh toán (các tổ chức, cá nhân) khi phải giao dịch với số tiền lớn.
Thứ hai, tính an toàn thấp, nguy cơ rủi ro, mất mát lớn. Tốn kém chi phí vận chuyển, khó khăn khi thực hiện thanh toán quốc tế, không bảo đảm an toàn khi số tiền lớn, khoảng cách giao dịch xa.
Thứ ba, các cơ quan quản lý sẽ rất khó khăn trong việc xác định tính xác thực của các giao dịch. Có thể xảy ra tình trạng giao dịch khống nhằm mục đích trốn thuế, gian lận thuế của các doanh nghiệp kinh doanh.
Vì vậy, để khuyến khích các hình thức thanh toán không dùng tiền mặt, ngày 31-12-2013, Chính phủ đã ban hành Nghị định số 222/2013/NĐ-CP “Về thanh toán bằng tiền mặt”, quy định cụ thể: “Các tổ chức sử dụng kinh phí ngân sách nhà nước không thanh toán bằng tiền mặt trong các giao dịch, trừ một số trường hợp được phép thanh toán bằng tiền mặt theo quy định của Bộ Tài chính. Các tổ chức sử dụng vốn nhà nước không thanh toán bằng tiền mặt trong các giao dịch, trừ một số trường hợp được phép thanh toán bằng tiền mặt theo quy định của Ngân hàng Nhà nước”.
Dịch vụ mobile money được dự báo sẽ thúc đẩy thanh toán không dùng tiền mặt ở Việt Nam _ Ảnh: tuoitrethudo.com.vn
Thanh toán không dùng tiền mặt ngày càng chiếm vị thế cao
Chính phủ đã có những chủ trương, chính sách phát triển hình thức thanh toán không dùng tiền mặt, như: Quyết định số 2545/QĐ-TTg, ngày 30-13-2016, của Thủ tướng Chính phủ, về việc “Phê duyệt Đề án phát triển thanh toán không dùng tiền mặt tại Việt Nam giai đoạn 2016 - 2020”; Quyết định số 241/QĐ-TTg, ngày 23-2-2018, của Thủ tướng Chính phủ, về việc “Phê duyệt Đề án đẩy mạnh thanh toán qua ngân hàng với dịch vụ công: Thuế, điện, nước, học phí, viện phí và chi trả các chương trình an sinh xã hội…”; Nghị quyết số 02/NQ-CP, ngày 1-1-2019, của Chính phủ “Về tiếp tục thực hiện những nhiệm vụ, giải pháp cải thiện môi trường kinh doanh, nâng cao năng lực cạnh tranh quốc gia năm 2019 và định hướng đến năm 2021”; Chỉ thị số 22/CT-TTg, ngày 26-5-2020, của Thủ tướng Chính phủ “Về việc đẩy mạnh triển khai các giải pháp phát triển thanh toán không dùng tiền mặt tại Việt Nam”… Theo báo cáo của Ngân hàng Nhà nước Việt Nam, giai đoạn 2016 - 2020, thanh toán không dùng tiền mặt ngày càng có xu hướng tăng dần với giá trị giao dịch lớn. Tổng phương tiện thanh toán tăng dần theo tỷ lệ từ 86% ở năm 2016 lên đến 88,95% vào năm 2020. Điểm nổi bật là thanh toán bằng thẻ ngân hàng đang là một trong những phương tiện thanh toán nội địa chủ yếu cho khu vực dân cư; tỷ trọng thanh toán bằng thẻ trong tổng phương tiện thanh toán tăng lên cả về số lượng lẫn giá trị giao dịch, số thẻ được phát hành cho người dân đã có sự tăng trưởng khá nhanh; nếu như năm 2016, toàn thị trường mới có khoảng 111 triệu thẻ thì đến cuối năm 2018, con số này đã lên tới hơn 153 triệu thẻ, tăng gần 38%. Đến nay, đã có 78 tổ chức cung ứng dịch vụ thanh toán qua internet và 45 tổ chức cung ứng dịch vụ thanh toán di động, với số lượng giao dịch lên đến vài trăm triệu tỷ đồng…(2)
Từ nhiều năm nay, ngành ngân hàng nước ta rất chú trọng đầu tư kết cấu hạ tầng và công nghệ cho phục vụ thanh toán không dùng tiền mặt, nâng cao chất lượng, đáp ứng tốt hơn nhu cầu thanh toán ngày càng tăng của xã hội và thích ứng với tiến trình hội nhập kinh tế quốc tế. Các công nghệ mới, hiện đại trong thanh toán như việc áp dụng xác thực vân tay, nhận diện khuôn mặt, sử dụng mã phản hồi nhanh (QR Code - Quick Response), mã hóa thông tin thẻ, thanh toán phi tiếp xúc,... được các ngân hàng nghiên cứu, hợp tác và ứng dụng, đặc biệt là việc thanh toán bằng QR Code gắn với đẩy mạnh thanh toán qua điện thoại di động cho phù hợp với xu thế phát triển trên thế giới và hành vi người tiêu dùng. Ngoài ra, Ngân hàng Nhà nước còn cấp phép hoạt động cho các tổ chức cung ứng dịch vụ trung gian thanh toán; trong đó, tập trung những tính năng nạp tiền điện thoại, thanh toán qua mã QR, thanh toán hóa đơn dịch vụ cước điện thoại di động, hóa đơn điện nước, internet, các khoản vay tài chính… Hệ thống ATM, POS tiếp tục được quan tâm đầu tư, nâng cao chất lượng. Tính đến cuối năm 2019, trên toàn quốc có khoảng 18.900 máy ATM và 282.900 máy POS, tỷ lệ tăng tương ứng 17,3% và 44,5% so với năm 2018. Chỉ riêng năm 2019, giá trị giao dịch bình quân qua hệ thống thanh toán điện tử liên ngân hàng (IBPS) đạt gần 375 nghìn tỷ đồng/ngày (tương đương 17 tỷ USD/ngày); giá trị giao dịch qua POS đạt 491 nghìn tỷ đồng/năm; qua điện thoại di động đạt 4,264 nghìn tỷ đồng/năm; qua internet đạt 17.729 nghìn tỷ đồng/năm (tăng tương ứng 66,3%, 221,2% và 36,6% so với năm 2018).
Rõ ràng, thanh toán không dùng tiền mặt ngày càng chiếm ưu thế vì những ưu điểm như: Độ an toàn cao, nếu bị mất thẻ tín dụng, chủ thẻ chỉ cần báo khóa thẻ là thẻ sẽ không thực hiện được giao dịch, còn tiền mặt thì điều này rất bất lợi. Đặc biệt, trong giai đoạn dịch bệnh COVID-19 hoành hành như hiện nay, phương thức thanh toán không dùng tiền có thể được xem là một phương thức an toàn xét ở khía cạnh bảo vệ sức khỏe, giúp người sử dụng quản lý chi tiêu dễ dàng. Hiện tại, tất cả các ngân hàng đều có ứng dụng để khách hàng có thể truy cập và theo dõi các khoản thu chi bất cứ lúc nào; để mang đến sự tiện lợi cho người sử dụng, ngày càng có nhiều điểm cung cấp hàng hóa hoặc dịch vụ chấp nhận phương thức thanh toán trên. Ngoài ra, thanh toán không dùng tiền mặt cũng nhanh hơn, chính xác hơn so với việc sử dụng tiền mặt trong việc kiểm, đếm; phía cơ quan quản lý nhà nước không phát sinh thêm chi phí in ấn; khách hàng có thể tận dụng được các chương trình khuyến mãi, tích điểm…; các ưu đãi này được các đơn vị chấp nhận thanh toán triển khai với chủ trương kích cầu tiêu dùng, đẩy nhanh tiến độ phủ sóng của phương thức thanh toán không dùng tiền mặt.
Tuy nhiên, bên cạnh những ưu điểm, phương thức thanh toán không dùng tiền mặt cũng còn tồn tại những hạn chế nhất định. Đó là: Hành lang pháp lý trong lĩnh vực thanh toán điện tử vẫn chưa hoàn thiện và đồng bộ; các chính sách về thanh toán chưa có đột phá đáng kể, chưa được luật hóa; các quy định còn nhiều bất cập, chưa theo kịp sự phát triển của thị trường, nhiều dịch vụ mới ra đời nhưng hành lang pháp lý chưa được thiết lập cụ thể (như tiền ảo, tiền điện tử…) để tạo môi trường phát triển dịch vụ và hình thành cơ chế bảo vệ các chủ thể, khách thể trong hoạt động cũng như xây dựng quy trình giải quyết tranh chấp hiệu quả, khách quan; cơ sở vật chất và trang thiết bị kỹ thuật chưa được đầu tư đúng mức. Hiện nay, các tổ chức tài chính (gồm ngân hàng, trung gian thanh toán và ví điện tử) đều xây dựng hệ thống trang thiết bị thanh toán riêng tại một điểm chấp nhận thanh toán, dẫn đến tình trạng lãng phí do không tận dụng được hạ tầng chung. Các hình thức thanh toán mới như QR Code, sinh trắc học... bắt đầu phát triển nhưng chưa được quy hoạch, đánh giá để triển khai diện rộng. Đồng thời, còn thiếu đồng bộ giữa các trung gian thanh toán và các đơn vị cung ứng hàng hóa, dịch vụ...
Hiện nay, các dịch vụ ở Việt Nam đã nhanh chóng áp dụng các phương thức thanh toán mới mà không cần tiếp xúc trực tiếp _ Ảnh: vovgiaothong.vn
Một số giải pháp nhằm phát triển phương thức thanh toán không dùng tiền mặt ở Việt Nam
Triển khai Quyết định số 2545/QĐ-TTg, ngày 30-13-2016, của Thủ tướng Chính phủ về việc “Phê duyệt Đề án phát triển thanh toán không dùng tiền mặt tại Việt Nam giai đoạn 2016 - 2020” với nội dung trọng tâm “làm thay đổi dần tập quán sử dụng các phương tiện thanh toán trong xã hội, giảm chi phí xã hội liên quan đến tiền mặt, giảm tỷ lệ tiền mặt trong lưu thông tính trên GDP, tiền mặt trên tổng phương tiện thanh toán… Thúc đẩy việc sử dụng thanh toán điện tử, giảm sử dụng tiền mặt trong các giao dịch thanh toán giữa cá nhân, doanh nghiệp và Chính phủ” và để phát huy triệt để các thế mạnh, hạn chế tới mức thấp nhất những bất lợi mà phương thức thanh toán không dùng tiền mặt đem lại, cần thực hiện một số giải pháp:
Một là, hoàn thiện hành lang pháp lý cho hoạt động thanh toán không dùng tiền mặt, thanh toán điện tử, đáp ứng yêu cầu phát triển các mô hình, sản phẩm dịch vụ thanh toán mới; nghiên cứu ban hành theo thẩm quyền hoặc trình cấp thẩm quyền ban hành các cơ chế, chính sách thích hợp về phí dịch vụ thanh toán để khuyến khích tổ chức, cá nhân thực hiện thanh toán không dùng tiền mặt; xây dựng, phát triển hệ thống bù trừ điện tử tự động cho các giao dịch thanh toán bán lẻ (ACH); ứng dụng các giải pháp xác thực, nhận biết khách hàng (KYC) bằng phương thức điện tử để thúc đẩy tiếp cận và sử dụng các dịch vụ thanh toán; tăng cường công tác thanh tra, kiểm tra, giám sát, phòng, chống rửa tiền, tài trợ khủng bố trong hoạt động thanh toán không dùng tiền mặt, thanh toán điện tử, trung gian thanh toán, bảo đảm hoạt động an ninh, an toàn, hiệu quả.
Hai là, các tổ chức tín dụng cần nhanh chóng trang bị công nghệ hiện đại và an toàn nhằm nâng cao tính bảo mật cho khách hàng, hạn chế tổn thất cũng như nâng cao uy tín của tổ chức tín dụng. Bên cạnh đó, khi thực hiện giao dịch với khách hàng, nhất là khi phát hành thẻ tín dụng, cần giải thích cặn kẽ các điều khoản quan trọng, giúp cho khách hàng nhận biết được các rủi ro có thể gặp phải để họ chủ động phòng ngừa cũng như khai thác được các tiện ích do phương thức thanh toán ưu việt này mang lại, tạo ta thói quen tiêu dùng hiện đại. Nâng cao trình độ cho nhân viên, giúp cho họ có thể hỗ trợ khách hàng một cách nhanh chóng, đúng nhu cầu, rút ngắn thời gian giao dịch và giảm các mức phí dịch vụ để thanh toán không dùng tiền mặt thật sự là lựa chọn ưu tiên khi thực hiện giao dịch thanh toán.
Ba là, về phía các đơn vị chấp nhận thẻ cần xây dựng quy trình xử lý các giao dịch thanh toán không dùng tiền mặt; tập huấn cho các nhân viên trực tiếp thực hiện giao dịch để phát hiện những vấn đề liên quan đến gian lận trong hoạt động này một cách hiệu quả, bên cạnh việc đầu tư các thiết bị công nghệ hiện đại để phòng tránh rủi ro về lỗi kỹ thuật hay hạn chế năng lực quản lý của con người trong quá trình vận hành và thực hiện các giao dịch thanh toán. Các đơn vị chấp nhận thẻ cần tuân thủ quy định về phí giao dịch, tránh tình trạng yêu cầu khách hàng phải trả nhiều khoản phí.
Bốn là, để trở thành người tiêu dùng thông minh, khách hàng nên trang bị kiến thức trong các giao dịch thanh toán không dùng tiền mặt, để tận dụng được tối đa các tiện ích, hạn chế thấp nhất những rủi ro phát sinh./.
TRẦN THỊ THU NGÂN
Trường Đại học Kinh tế - Luật, Đại học Quốc gia Thành phố Hồ Chí Minh
Nguồn: https://www.tapchicongsan.org.vn/web/guest/nghien-cu/-/2018/824069/thanh-toan-khong-dung-tien-mat---su-lua-chon-an-toan-trong-giao-dich-tren-thi-truong.aspx
--------------------
(1) Lệ Chi: “Người Việt vẫn chuộng thanh toán bằng tiền mặt”, https://vnexpress.net/nguoi-viet-van-chuong-thanh-toan-bang-tien-mat-4018767.html
(2) Lê Thị Thanh: “Thanh toán không dùng tiền mặt tại Việt Nam: Thực trạng và giải pháp”, https://tapchitaichinh.vn/ngan-hang/thanh-toan-khong-dung-tien-mat-tai-viet-nam-thuc-trang-va-giai-phap-329639.html